L’Abadessa e le Monache del Monistero dei Ss. Lorenzo e Vito della città di Pisa concedono in enfiteusi i beni, dritti e ragioni, chiese e benefizi, che possedeano in Sardegna, al dottore Girolamo Araolla di Sassari, suo fratello Sebastiano Araolla, e di costui figli e nipoti, fino alla quarta generazione.
(1572 – 1573 stil. pis. -21 giugno).
Dall’antico Archivio del Monistero di S. Lorenzo in Rivolta di Pisa.
In Dei nomine anno ab Incarnatione Domini Nostri Jesus Christi 1572 stillo florentino et 1573 more pisani Indictione 15 die vero mensis Junii, Gregorio decimo tertio summo Pontifice et Serenissimo Cosmo Medice Hetruriae Magno duce dominante. Pateat omnibus qualiter:
Reverenda S.r Hipolita de Casina benemerita Abatissa Venerabili Monasterii Sancti Laurentii, et Sancti Viti pisani Civitatis ordinis Sancte Clarae (1) existens ad Capitulum, una cum suis et dicti Monasterii Monialibus, quorum nomina sunt ista, videlicet:
S.r Catalina dell’Operaio. S.r Camilla de Giostra.
S.r Casandra Franchi Comendatores. S.r Mitia Perugini.
S.r Francisco dell’Agnello. S.r Cathalina de Casina.
S.r Emilia de Cascina. S.r Cornelia Vanni.
S.r Pulisena Uniti. S.r Lucretia Ferri.
S.r Julia de Podio. S.r Flametta Campana.
S.r Maximilla Devena. S.r Portia Martij.
S.r Francisca de Cascina. S.r Julia Germani.
S.r Beatrix de Agnello. S.r Hippolita Tronci.
S.r Julia de Vico Giano. S.r Hilaria Ferri.
S.r Appollonia Germani. S.r Maria Maddalena Troncia.
S.r Helena Pupilli. S.r Lugia del Marrano.
S.r Barbara Chelini. S.r Caterina Luchini.
S.r Clarix Lepodio. S.r Diana della Chiostra.
S.r Silvia dell’Opaco. S.r Aurelia del Pilica.
S.r Laura de Abramo. S.r Lavinia Romei.
S.r Portia Seppia. S.r Tomasia Patieri.
S.r Trisedia dal Campo. S.r Leoneta Etij et
S.r Cecilia Catignani.
Omnes Moniales dicti Monasterii vocem in Capitulo habentes, et quae sic congregatae una cum praedicta Abatissa fuerunt, et sunt prout asseruerunt maior et sanior pars et ultra quod duae partes de tribus, quinimo fere omnes Moniales dicti Monasterii, et faciunt et repraesentant totum Capitulum dicti Monasterii capitulariter congregatae de mandato dictae Dominae Abatisse sono campanellae et servatis de earum more servandis, facientes et infra omnia et singula cum praesentia, licentia consilio et aucthoritate magnificorum Domini Domini Rainerj de Roncionibus et Vincenti de Aquilanis civium pisanis operariorum dicti operariorum dicti Monasterii praesentium et consentientium. Attendentes se alias et sub die 4 decembris 1569 stilo pisani concessisse ad livellum Magnifico Domino Hieronymo Araolla (2) infra bona et iura pro annuo livello ducati 28 auri boni et cum certis poenis et conditionibus de quibus et prout latius constat per Instrumentum dictae livellariae concessionis rogati a me sub dicta die, quod quidem Instrumentum livelli dictaque livellaria concessio facta ut praedicitur dicto Domino Hieronymo fuit de mense decembris proxime praeteriti per dictas Moniales mediantibus actis factis contra dictum Hieronimum per curiam Reverendissimi Domini Suff.ri et Vicarii Illustrissimi et Reverendissimi Domini Archiepiscopi Pisani ob non servatas et adimpletas per eum conditiones in dicto Instrumento appositas et cum forma ejusmodi Instrumenti declarata nulla, et prout latius in actis dictae curiae sub suis datalibus constat ad quae relatio habeatur, et volentes dictae Moniales pro pace quiete utriusque partis et atenta utilitate earumdem quae maxime ex infrascriptis resultat, dicta bona et iura confirmant seu de novo concedunt eidem Domino Hieronymo, cum pcis et conditionibus infrascriptis et habitis prius super p. etin matura deliberatione infra faciendi, nec non habita sup. pr. et infrascriptis participatione cum praedicto Reverendissimo suff. et Vicario earum ac superiore. Ideo ex certa earum, et cujusque earum, et deliberata scientia et alias omni meliori modo, praesenti pubblico instrumento, salvo et reservato beneplacito et confirmatione Sedis Apostolicae impetranda et expedienda per dictas Moniales, expensis tamen dicti Domino Hieronymi, confirmaverunt et quatenus opus sit, et expediat, iterum et de novo ad livellum et in emphiteusim concesserunt prefato Magnifico et Reverendissimo Doctor Hieronymo Araolla filio legittimo Hieronimi Araolla de Sassari (3) Regni Sardiniae S. S. D. presbitero ad praesens existenti presenti et conducenti pro se et Sebastiano ejus fratre germano, et pro filiis, nepotibus et pronepotibus dicti Sebastiani, masculis legittimis et naturalibus et sic usque in quartam generationem, et non ultra.
Omnia et singula et quaecumque bona cujuscumque generis et speciei, jura, fructus, redditus, et proventus Ecclesiarum, seu beneficiorum Santorum Leonardi de Valle Bosue et Georgii de Oleastra et annexorum Regni et insulae Sardiniae juriumque earum, de signo, de qualitate, et denominatione, quae hic pro expressis et insertis habeantur. Itaque omnia et singula bona, jura, redditus et proventus dictorum beneficiorum, et annexorum in dicta Insula et Regno Sardiniae existentia comprehendantur in presenti concessione, et quae alias ut praedicitur, fuerunt eidem Domino Hieronymo concessa ad habendum, gaudendum etc. cum singulis eorumdem bonorum et cujusque eorum juribus et pertinentiis ac adjunctis suis, ac omni jure, ratione, actione, utili dominio uti et possessione, et cum plena jurium cessione, constitucione procuratoris irrevocabilis, et ita, constituti in forma plenissima quoad utile dominium tantum, reservato semper jure proprietatis et vivi et directi dominii dicto Monasterio, et per stipulacionem dictae Moniales promisserunt dicto Hieronymo presenti die bona et jura ut supra concessa, praesenti emphiteusi durante ejusdem, non auferre, tolere, minuere, vel molestare sed eadem defendere et desbrigare; et in effectu promisserunt legitimam et generalem defensionem eorumdem, et de evitione, cum pcis utilibus in forma plenissima et juris valida. Quare e converso predictus Dominus Hieronymus pro se et aliis his pro quibus de rato promisit stipulationem, convenit et promittit Praedictis Monialibus praesentibus iam dicta bona et jura sibi et aliis stis ad livellum concessa, jura dicti livelli bene tenere et conducere dictumque Monasterium et Moniales, et earum Successores in dominas proprietarias et directas semper recognoscere, eademque bona meliorare et non studiose deteriorare, de illisque non vendere, nec alienare, absque expressa licentia dictarum Monialium sub poena caducitatis ipso jure incurrenda, et dare et solvere seu dari et solvi facere eisdem Monialibus annali pro canone et livello dictorum bonorum et jurium ut s.a ad livellum concessorum scuta triginta quinque auri in auro ad rationem Lib. 10 den. paneg. 60 mo.ae florentinae pro quolibet scuto solvere annuatim pro toto mense Aprilis, incipiens facere praedictam solutionem de dicto Mense Aprilis proximi futuri, quia dictum debitum de mense Aprilis proximi praeteriti scutorum 28 auri quanti prius solvebat, solvere promittit ante ejus discessum de Pisis, et sic successive annuatim pro dicto tempore, puti concessione durante; eisdem Monialibus in tot scutis auri vel bona moneta argentea florentina hic Pisis sine aliqua emptione vel impensa cum infrascriptis pcis et declarationibus expresse inter praedictos contrahentes habiti et solemni stipulatione… vallatis, videlicet in primis, quod si dicti emphiteotae defecerint in solvendo dictum livellum annuatim, et elapso termino solucionis cessaverint et isteterint in mora solvendi per quatuor menses currentes proxime futuros, tunc et in tali casu dicta bona et jura inteligantur esse et sint ipso jure et ipso facto devoluta et reversa ad dominium Monasterium cum omnibus melioramentis, et dictos emphiteutas decedisse ab omni jure livelli et utile dominium cum directo esse consolidatum, ad beneplacitum tamen dictarum Monialium, et nihilominus dicti emphiteotae teneantur et cogi possint ad restitutionem canonis non soluti. Item quod in omni casu caducitatis, tam ob canonem non solutum, quam per lineam finitam, seu alias quovis modo, dicta bona revertantur ad dictas Moniales cum omnibus melioramentis in eis quomodolibet factis et existentibus. Item quod dicti scuti 35 auri, ut supra annuatim de canone solvendi intelligantur esse, et esse debeant nitidi ab omni impensa, et dicti emphiteotae teneantur ad omnes expensas quae fieri oporteat circa dicta beneficia et ecclesias, etiam in earum officiaturis et festivitatibus, aut alias quomodolibet. Item praedictus Hieronimus remisit, et quietavit dictas Moniales de omnibus expensis per eum quomodolibet factis in litigando cum illis de Solinas et Lacano et conductoribus dictorum bonorum, seu ats, quomodolibet dictae moniales praetenderent ad eas non teneri, tamen de eis finem, et quietationem fecit dictis Monialibus ad earum cautelam. Item cum pacto, quod si dicti emphiteotae recuperarent alia bona et iura spectantia ad dicta beneficia intelligantur esse et sint comprehensa in praesenti emphiteusi, et sub eodem canone et in casu caducitatis revertantur cum aliis bonis ut supra dictum. Item quod praedictus Domini Hieronimus teneatur et obbligatus sit infra unum annum proxime futurum dare et exibere dictis Monialibus veram notam et distinctionem particulariter omnium bonorum et jurium dictorum beneficiorum cum eorum designationibus et quantitatibus, nec non copiam sententiarum per eum obtentorum contra dictos de Solinas et Lacano, ad effectum illam describendi in libris dictarum Monialium; alias, elapso dicto termino non data nota et distinctione vera et sincera omnium dictorum bonorum et jurium vel illa data, si alias in majori quantitate reperirentur, tali casu praesens concessio sit nulla et pro non facta, ad beneplacitum tamen dictarum Monialium, si ita vellent, salvo tamen iusto impedimento, et similiter de illis quae in futurum recuperarentur. Item quod dictus Domino Hieronimus vel alii praedicti non possint, nec valeant, nec eis liceat aliquo modo vel jure pretextu vel causa quarumvis facultatum, tam concessarum quam concedendarum, dicta bona et jura affrancare, vel liberare praeter quod a dictis Monialibus quando de hoc casu eis forent concordes quibusque omnibus facultatibus, et praesertim Bullae fe.: Rec.: Pil. p. p. quinti super affrancatione livellorum, sive censuum doctor Domini Hieronimus cum juramento renuntiaverit ad favorem dictarum Monialium, quod dictae Moniales praesentem concessionem cum dicta conditione fecerunt, et faciunt, et non aliter, nec alio modo; et si in contrarium fieret, tali casu praesens concessio sit nulla, et pro non facta. Item quod dictus Domini Hieronimus non possit nec ei liceat quovis modo dicta bona et jura vel aliquam eorum partem locare, vel aliquo alio modo concedere illis de Solinas et Lacano de Sassari, qui bona tenuerunt, aliquo pretextu, vel causa, sub poena caducitatis et ammissionis pntis livelli ad beneplacitum dictarum Monialium et scutorum centum auri aplicandorum dictis Monialibus. Item dictus Domini Hieronimus teneatur infra duos annos proxime futuros tradere dictis Monialibus fidejussorem idoneum in civitate Pisis ad earum contentum, qui se obbliget pro Solutione canonis trium annorum proxime futurorum, seu deponere canonem dicti triennii, et in fine cujuslibet triennii renovare, vel aliter tradere seu deponere pro tribus annis subcessive; alias deficientibus dictis emphiteotis in dando dictum fideiussorem, seu faciendo dictum depositum de triennio in triennium, tunc et eo casu praesens concessio sit nulla et pro non facta ad beneplacitum tamen dictarum Monialium ex pacto etc. Quae omnia et singula supra scripta dictae partes et contrahentes convenerunt et promisserunt sic ut supra et invicem et vicissim observare et firma et rata habere et contra non facere, et ad poenam dupli quae per etc. E qua poena etc. et nikilominus, pro quibus omnibus et singulis sic ut supra observandis, dictae partes et contrahentes obbligaverunt se se hinc inde, dictae Moniales se ipsas et dictum Monasterium et bona omnia ejus praesentia et futura et e converso dictus Domini Hieronimus se et suos heredes, et subcessores, et bona omnia praesentia et futura. Renuntiantes omni juris auxilio, beneficio et favori sibi quomodolibet competenti et competituro contra praedicta, vel eorum aliquod cum aliis caeteris in jure contentis, jurans etiam dictus Domini Hieronimus, Rogantes me etc. Actum Pisis in Ecclesia dicti Monasterii ad gratas ferreas ejusdem in praesentia Pt.ti Reverendissimi Doctoris Antonii Caltrentini Suffr.i et Vicarii Pisis, et praesentibus Reverendo Doctore Marco Petricionis Canonico Pisani et Petro Bartolomeo Minoti de Monte Politiano D.te dicti Reverendissimi testibus, anno indictione mense die psrta a domino Alexander Pincius que de dicta centae florentinae lubae. Ego Joanne Philipus Salusius Notarius ex Ministris pntis Archiveris Florentinis qui praenotatum Instum ex prot.tis Nicolai Pauli Troncia depicis Notari Florentini exstentibus in generali Archiepiscopo Florentino licet aliena manu transumptum et exaratum, vidi, legi, et facta denique diligenti collatione subscripsi die 22 septembris 1625.
Petrus Morerius.
(1) Queste Monache ebbero già un antichissimo Monistero nella città di Sassari; ma sul finire del secolo XIII, dopo la lega del Comune sassarese con quello di Genova (1294), dovettero abbandonarlo, essendo stati scacciati dalla città e dal territorio tutti i Pisani. E sono i beni già appartenenti a detto Monistero che si concedono a enfiteusi col presente atto.
(2) Girolamo Araolla fu uno dei migliori e forse il più valente poeta vernacolo di Sardegna. Nel suo poema in ottava rima sulla vita e martirio dei Ss. martiri Turritani, e nelle sue Rime spirituali si vedono trasfusi, e quasi incarnati, i profondi concetti e la espansiva evidenza delle immagini che si ammirano nella Divina Commedia di Dante; dal che si raccoglie ch’egli aveva studiato profondamente, e che si propose d’imitare questo gran maestro; nel che riuscì molto felicemente, superando le difficoltà che gli opponea la nativa lingua sarda, la quale fu da lui arricchita di molte bellezze, e morbidezze di locuzioni e di ritmo. Ved. Tola, Dizion. biografico dei Sardi illustri, vol. 1, pag. 84 e seq., e la precedente Dissertazione settima sopra i documenti storici e diplomatici di Sardegna del Secolo XVI.
(3) Allorchè nel 1837 mandammo in luce il detto Dizionario biografico dei Sardi illustri, non possedevamo i molti documenti autentici (fra i quali il presente) relativi all’Araolla, che discoprimmo alcuni anni dopo: perciò, conghietturando sulle sole memorie che in quel tempo potemmo consultare, sospettammo che il Girolamo Araolla, capo dei consiglieri del Comune di Sassari nel 1544, potesse essere il nostro poeta, divenuto poi sacerdote e canonico. Ma ora da questo atto di enfiteusi abbiamo certa la prova che il di lui padre chiamavasi eziandio Girolamo Araolla; e confrontando le date, si può quasi affermare con certezza che il suddetto Consigliere Capo di Sassari nel 1544 fu appunto il di lui genitore.